ผู้มีธรรม 5 ประการ จึงเข้าสมาธิได้: วิถีแห่งใจที่พร้อมต่อสัมมาสมาธิ

ทำไมบางคนทำสมาธิไม่ได้ผล?

เคยไหม? ที่คุณพยายามนั่งสมาธิ แต่จิตไม่สงบ ความคิดไหลไม่หยุด หรือเพียงแค่เสียงเบา ๆ ก็ทำให้ใจเตลิด? หลายคนอาจเข้าใจว่าเพียงแค่ "นั่งหลับตา" ก็เข้าสมาธิได้ แต่ในพระสูตรของพระพุทธเจ้ากล่าวไว้ชัดว่า "ไม่ใช่ทุกคนที่เหมาะสมแก่การเข้าถึงสัมมาสมาธิ"

พระองค์ได้แจกแจง ธรรม 5 ประการ ที่จำเป็นสำหรับผู้ใฝ่สมาธิ หากใครไม่มีธรรม 5 ประการนี้ จะไม่ควรแก่การเข้าถึงสมาธิที่ถูกต้องเลย

ธรรม 5 ประการที่ทำให้บุคคลควรแก่สัมมาสมาธิ

ใน พระสูตรบาลี ปญฺจก. อํ. ๒๒/๑๕๕/๑๓๓ ได้กล่าวถึงลักษณะของภิกษุที่ "ควร" และ "ไม่ควร" แก่การเข้าถึงสัมมาสมาธิไว้อย่างชัดเจน

ผู้ที่ “ไม่ควร” เข้าถึงสัมมาสมาธิ มี 5 ประการ คือ:

1. ไม่อดทนต่อรูป – ถูกกระทบด้วยภาพ รูปทรง สีสัน แล้วใจสั่นไหว

2. ไม่อดทนต่อเสียง – ได้ยินเสียงแล้วจิตใจหวั่นไหว

3. ไม่อดทนต่อกลิ่น – มีกลิ่นแล้วจิตเกิดความพอใจหรือไม่พอใจ

4. ไม่อดทนต่อรส – สัมผัสรสแล้วจิตไม่เป็นกลาง

5. ไม่อดทนต่อโผฏฐัพพะ – ความรู้สึกทางกาย เช่น หนาว ร้อน อ่อน แข็ง ทำให้จิตไม่ตั้งมั่น

คนที่มีลักษณะดังกล่าวนี้ เมื่อเข้าสมาธิย่อมถูกผัสสะครอบงำ จิตไม่สามารถตั้งมั่นได้ จึงไม่ควรแก่สัมมาสมาธิ

ผู้ที่ “ควร” เข้าถึงสัมมาสมาธิ คือผู้ตรงข้ามกับข้างต้น

ธรรม 5 ประการที่ทำให้ "ควร" แก่การเข้าถึงสมาธิ ได้แก่:

1. อดทนต่อรูปทั้งหลาย

2. อดทนต่อเสียงทั้งหลาย

3. อดทนต่อกลิ่นทั้งหลาย

4. อดทนต่อรสทั้งหลาย

5. อดทนต่อโผฏฐัพพะทั้งหลาย

การ “อดทน” ไม่ได้หมายถึง “ทนเอา” อย่างเดียว แต่หมายถึง “จิตที่ไม่ถูกกล่อมด้วยผัสสะ” เมื่อเห็นรูป ฟังเสียง ดมกลิ่น ลิ้มรส หรือสัมผัสกาย จิตต้องตั้งอยู่ในความรู้ตัว ไม่หวั่นไหว ไม่เพลิดเพลิน ไม่รังเกียจ

เชื่อมโยงกับหลักธรรมอื่น: การระงับอกุศลและการพ้นจากกิเลส

ธรรม 5 ข้อนี้สัมพันธ์โดยตรงกับหลัก อินทรีย์สังวร คือการควบคุมตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ให้ไม่เป็นช่องทางให้กิเลสเข้ามาครอบงำ เช่นเดียวกับคำสอนในพระสูตรอื่น เช่น:

“บุคคลนั้นเมื่อเห็นรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ แล้วไม่เพลิดเพลิน ไม่กำหนัด ย่อมชื่อว่าอยู่ใกล้ต่อความหลุดพ้น”

และยังสัมพันธ์กับการ เจริญสมาธิภาวนา ที่เป็นมรรควิธีหลักของพุทธศาสนา การฝึกฝนสมาธิอย่างแท้จริงจึงไม่ใช่เพียงเทคนิคการหายใจหรือการเพ่งเท่านั้น แต่ต้องมีรากฐานจากการควบคุมผัสสะด้วย

การนำไปใช้ในชีวิตประจำวัน

• ถ้าอยากเริ่มฝึกสมาธิ ต้องเริ่มจากการ มีสติเมื่อกระทบรูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส

• ทดลองสังเกตตัวเองว่าอะไรที่ทำให้ใจหวั่นไหว และฝึกไม่เข้าไปยึดติด

• ใช้หลักนี้ทุกวัน เช่น เวลาขับรถ เจอเสียงแตร เสียงบีบ เสียงจราจร ไม่หงุดหงิด

สรุป

การเข้าถึงสัมมาสมาธิ ไม่ได้ขึ้นอยู่กับเทคนิค หรือสถานที่ที่เงียบสงบ แต่ขึ้นอยู่กับ ภาวะของใจที่มีคุณสมบัติอดทนต่อผัสสะทั้งหลาย หากผู้ปฏิบัติไม่สามารถควบคุมใจเมื่อตา หู จมูก ลิ้น กายกระทบกับอารมณ์ต่าง ๆ ได้ สมาธิจะไม่เกิดขึ้นอย่างแท้จริง

ธรรม 5 ประการนี้จึงเป็น “พื้นฐานก่อนสมาธิ” ที่ทุกคนควรฝึกก่อนจะพูดถึงการเข้าฌานหรือวิปัสสนาใด ๆ

บทความอื่นที่น่าสนใจ:

• สมถะ วิปัสสนาควบกันในพุทธวจน

• การสังวรอินทรีย์เพื่อการปฏิบัติธรรม

• เหตุผลที่สมาธิของเราไม่ก้าวหน้า

แหล่งอ้างอิง:

• พุทธวจน หมวดธรรม : บาลี ปญฺจก. อํ. ๒๒/๑๕๕/๑๓๓

• E-Tipitaka

• วัดนาป่าพง