สมาธิระงับความรัก-เกลียด ที่มีอยู่ตามธรรมชาติ
ในชีวิตประจำวันของเรา ความรู้สึกรักและเกลียดเกิดขึ้นตลอดเวลา บางครั้งเรารักเพราะสิ่งนั้นทำให้เราพอใจ หรือเกลียดเพราะสิ่งนั้นขัดใจ แต่ในบางครั้ง ความรักก็ทำให้เกิดความเกลียด และความเกลียดก็อาจสร้างความรักได้อย่างไม่น่าเชื่อ
พระพุทธวจนได้แสดงไว้อย่างชัดเจนว่า สมาธิ คือหนทางระงับความรักและความเกลียดที่หมุนเวียนกันไปตามธรรมชาติ และการปฏิบัติสมาธิถึงขั้นฌานสามารถทำให้จิตหลุดพ้นจากวงจรนี้ได้
หลักธรรมจากพระสูตร: ความรัก-เกลียด 4 แบบ
พระสูตรนี้กล่าวถึง ธรรมารมณ์ 4 ประการ ที่เป็นแหล่งกำเนิดของความรักและความเกลียด ได้แก่
ความรักเกิดจากความรัก
ความเกลียดเกิดจากความรัก
ความรักเกิดจากความเกลียด
ความเกลียดเกิดจากความเกลียด
ซึ่งในความหมายเชิงลึก คือ อารมณ์หนึ่งสามารถก่อให้เกิดอีกอารมณ์หนึ่งได้ ไม่ว่าต้นทางจะเป็นความพอใจหรือไม่พอใจก็ตาม
ตัวอย่างเช่น:
เราอาจรักใครคนหนึ่งมาก แต่เมื่อเกิดความผิดหวัง ความรักนั้นก็กลับกลายเป็นความเกลียด
หรือบางครั้งเราเกลียดใครมาก แต่เมื่อเวลาผ่านไป เห็นความดีหรือมีผลประโยชน์ร่วมกัน ความเกลียดนั้นก็เปลี่ยนเป็นความรัก
สมาธิ: เครื่องมือหยุดวงจรแห่งรักและเกลียด
พระพุทธองค์ตรัสว่า เมื่อภิกษุสงัดจากกามและอกุศลธรรม เข้าสู่ ปฐมฌาน ซึ่งมีวิตก วิจาร ปีติ และสุขอันเกิดแต่วิเวก ความรักและความเกลียดทั้งสี่แบบนั้นจะ ไม่มี ในขณะนั้น
และเมื่อเข้าสู่ ทุติยฌาน, ตติยฌาน, จตุตถฌาน จิตก็จะยิ่งบริสุทธิ์ขึ้น ปราศจากความกระเพื่อมของอารมณ์รักและเกลียดโดยสิ้นเชิง
โครงสร้างการดับอารมณ์ในสมาธิ
ปฐมฌาน: จิตสงัดจากกาม ปลอดจากอกุศลธรรม
ทุติยฌาน: ละวิตกวิจาร จิตเป็นเอกัคคตาพร้อมปีติสุข
ตติยฌาน: ปล่อยวางปีติ เหลือเพียงความสุขและสติ
จตุตถฌาน: จิตตั้งมั่นเป็นกลาง ละสุขละทุกข์ เหลือเพียงอุเบกขา
ทำไมสมาธิจึงระงับความรักและความเกลียดได้?
ความรักและความเกลียดเป็นอารมณ์ที่ต้องอาศัย การปรุงแต่งทางจิต (สังขาร) และ การยึดมั่นในตัวตน (อุปาทาน)
แต่เมื่อจิตเข้าสมาธิระดับสูง จิตจะ:
ตัดการรับรู้อารมณ์ภายนอกที่เป็นเหตุให้เกิดรักหรือเกลียด
รวมพลังอยู่กับอารมณ์เดียวที่เป็นกุศล
มีความสุขที่เกิดจากวิเวก ไม่ต้องพึ่งสิ่งเร้าภายนอก
เมื่อไม่มีการกระทบที่นำไปสู่การปรุงแต่ง ความรักและความเกลียดจึงไม่มีเชื้อให้เกิด
การนำหลักนี้มาใช้ในชีวิตประจำวัน
แม้เราจะไม่ได้เข้าสมาธิถึงขั้นฌาน แต่สามารถประยุกต์ใช้หลักนี้ได้ในชีวิตจริง เช่น
สังเกตจิต เมื่อเกิดความรักหรือความเกลียด ให้รู้ทันว่าอารมณ์นี้เกิดจากอะไร
ถอยออกมาจากสิ่งเร้า เช่น เดินออกจากสถานการณ์หรือหยุดอ่านคอมเมนต์ที่ทำให้โกรธ
ใช้การหายใจเป็นสมาธิ เพื่อดึงจิตให้อยู่กับปัจจุบัน ไม่ไหลไปตามอารมณ์
ฝึกเมตตาภาวนา เพื่อค่อยๆ ละความเกลียดและทำให้จิตผ่อนคลาย
สรุป
พระพุทธวจนเรื่อง สมาธิระงับความรักและความเกลียด ชี้ให้เราเห็นว่า วงจรของอารมณ์รักและเกลียดนั้นมีอยู่ตามธรรมชาติ แต่สามารถดับได้ด้วยจิตที่ตั้งมั่นในสมาธิขั้นสูง ซึ่งไม่เพียงช่วยให้จิตสงบ แต่ยังทำให้เราหลุดออกจากความผันผวนทางอารมณ์ และเข้าใกล้ความเป็นอิสระทางใจอย่างแท้จริง
บทความอื่นที่น่าสนใจ
แหล่งอ้างอิง:
พระสูตรต้นฉบับ (พุทธวจน)
[สมาธิระงับความรัก-เกลียด ที่มีอยู่ตามธรรมชาติ]
-บาลี จตุกฺก. อํ. ๒๑/๒๙๐/๒๐๐.ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมารมณ์ทั้งหลายเหล่านี้ ย่อมเกิดอยู่เป็น ๔ ประการ. ๔ ประการอย่างไรเล่า ? ๔ ประการ คือ :-ความรักเกิดจากความรัก, ความเกลียดเกิดจากความรัก, ความรักเกิดจากความเกลียด, ความเกลียดเกิดจากความเกลียด.(ดูรายละเอียดได้ในเรื่อง “ว่าด้วยความรัก ๔ แบบ” หน้า ๒๓)ภิกษุทั้งหลาย ! สมัยใด ภิกษุสงัดจากกาม สงัดจากอกุศลธรรม เข้าถึงปฐมฌาน อันมีวิตกวิจาร มีปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวก แล้วแลอยู่; สมัยนั้น ความรักใดที่เกิดจากความรัก ความรักนั้นก็ไม่มี, ความเกลียดใดที่เกิดจากความรัก ความเกลียดนั้นก็ไม่มี, ความรักใดที่เกิดจากความเกลียด ความรักนั้นก็ไม่มี, ความเกลียดใดที่เกิดจากความเกลียด ความเกลียดนั้นก็ไม่มี.ภิกษุทั้งหลาย ! สมัยใด ภิกษุ เข้าถึงทุติยฌาน ... ตติยฌาน ... จตุตถฌาน ... แล้วแลอยู่; สมัยนั้น ความรักใดที่เกิดจากความรัก ความรักนั้นก็ไม่มี, ความเกลียดใดที่เกิดจากความรัก ความเกลียดนั้นก็ไม่มี, ความรักใดที่เกิดจากความเกลียด ความรักนั้นก็ไม่มี, ความเกลียดใดที่เกิดจากความเกลียด ความเกลียดนั้นก็ไม่มี.
