ความรักกับความเกลียด: ปฏิกิริยาทางใจที่เปลี่ยนชีวิตเรา
ความรัก ๔ แบบในมุมมองพุทธวจน
ในพระสูตรหนึ่งจากพระไตรปิฎก พระพุทธเจ้าตรัสถึงรูปแบบของ "ความรัก" และ "ความเกลียด" ที่เกิดขึ้นในความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล ๔ แบบ โดยมีความสัมพันธ์ที่สลับซับซ้อนกันไปมาระหว่างอารมณ์ทั้งสองนี้ ซึ่งอธิบายพฤติกรรมของปุถุชนได้อย่างลึกซึ้งและตรงไปตรงมา
หัวใจของพระสูตรนี้อยู่ที่การแสดงให้เห็นว่า ความรักและความเกลียดมักไม่ได้เกิดขึ้นอย่างลอย ๆ โดยไม่มีเหตุผล แต่กลับเกิดจากความสัมพันธ์ที่มีต่อคนที่เรารักหรือเกลียดอยู่ก่อนแล้ว โดยเรามักจะตัดสินใจรักหรือเกลียด "คนอื่น" จากสิ่งที่เขากระทำต่อ "คนที่เรารักหรือเกลียดอยู่ก่อนแล้ว" เช่นเดียวกับเงาสะท้อนแห่งใจเราเอง
๑. ความรักเกิดจากความรัก
เมื่อเรารักใครสักคน แล้วมีบุคคลอื่นมาทำดีกับเขา ความรักของเราต่อบุคคลที่สามนั้นจึงเกิดขึ้นตามมา เพราะเขาแสดงความปรารถนาดีต่อคนที่เรารัก เช่น พ่อแม่ที่รักลูก พอเห็นครูเอาใจใส่ลูกของตน ก็รู้สึกชอบครูคนนั้นโดยอัตโนมัติ นี่คือตัวอย่างที่ชัดเจนของความรักที่เกิดจากความรัก
๒. ความเกลียดเกิดจากความรัก
ในทางกลับกัน หากใครสักคนมาทำร้ายคนที่เรารัก ความไม่พอใจย่อมเกิดขึ้น ความโกรธ ความเกลียดอาจเกิดขึ้นทันทีโดยไม่ต้องพิจารณาเหตุผล เช่น แฟนโดนเพื่อนร่วมงานรังแก คนรักย่อมรู้สึกเกลียดผู้ที่รังแก แม้จะไม่เคยรู้จักกันมาก่อนเลยก็ตาม
๓. ความรักเกิดจากความเกลียด
กรณีที่น่าสนใจอีกแบบหนึ่งคือ เมื่อเราเกลียดใครสักคน แล้วเห็นบุคคลอื่นปฏิบัติต่อเขาในทางไม่ดี เรากลับรู้สึกชอบใจผู้ที่ทำไม่ดีกับคนที่เราเกลียด นี่คือความรักที่เกิดจากความเกลียด เป็นความรู้สึกที่แอบแฝงในใจโดยไม่รู้ตัว และอาจเกิดขึ้นได้แม้เราจะไม่ต้องการยอมรับ
๔. ความเกลียดเกิดจากความเกลียด
สุดท้าย เมื่อเรามีความเกลียดในใจต่อใครสักคน แล้วเห็นผู้อื่นแสดงความเมตตาต่อเขา ความรู้สึกต่อต้านจะเกิดขึ้น เราอาจรู้สึกเกลียดผู้นั้นด้วย แม้เขาจะไม่ได้ทำอะไรผิดกับเราเลย นี่คือตัวอย่างชัดเจนของอคติทางใจที่บิดเบือนการรับรู้ของเรา
บทสรุปสำหรับปุถุชน
พระสูตรนี้ชี้ให้เห็นถึงธรรมชาติของอารมณ์รักและเกลียด ที่สัมพันธ์กันอย่างแนบแน่นกับอัตตา ความยึดติด และความลำเอียงส่วนบุคคล เรามักไม่รู้ตัวว่าอารมณ์เหล่านี้ผูกพันอยู่กับคนที่เรา "ถือหาง" อยู่เสมอ และตัดสินใจต่อผู้อื่นผ่านความรู้สึกเหล่านั้น
การรู้เท่าทันอารมณ์เช่นนี้ จึงเป็นหนทางหนึ่งของการฝึกจิตในทางพุทธ เพื่อคลายความยึดมั่นถือมั่นในตัวตน ความเป็นพวก เป็นฝ่าย และเข้าสู่ความเข้าใจที่เที่ยงธรรม ยุติธรรม และหลุดพ้นในที่สุด
ต้นฉบับพระสูตร:
ว่าด้วยความรัก ๔ แบบ
-บาลี จตุกฺก. อัง. ๒๑/๒๙๐/๒๐๐.(๑) ความรักเกิดจากความรัก
ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ มีบุคคลซึ่งเป็นที่ปรารถนารักใคร่พอใจของบุคคลคนหนึ่ง, มีบุคคลพวกอื่นมาประพฤติกระทำต่อบุคคลนั้น ด้วยอาการที่น่าปรารถนาน่ารักใคร่น่าพอใจ; บุคคลโน้นก็จะเกิดความพอใจขึ้นมาอย่างนี้ว่า “บุคคลเหล่านั้นประพฤติกระทำต่อบุคคลที่เราปรารถนารักใคร่พอใจ ด้วยอาการที่น่าปรารถนาน่ารักใคร่น่าพอใจ” ดังนี้; บุคคลนั้นชื่อว่า ย่อมทำความรักให้เกิดขึ้นในบุคคลเหล่านั้น.
ภิกษุทั้งหลาย ! อย่างนี้แล เรียกว่า ความรักเกิดจากความรัก.(๒) ความเกลียดเกิดจากความรัก
ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ มีบุคคลซึ่งเป็นที่ปรารถนารักใคร่พอใจของบุคคลคนหนึ่ง, มีบุคคลพวกอื่นมาประพฤติกระทำต่อบุคคลนั้น ด้วยอาการที่ไม่น่าปรารถนาไม่น่ารักใคร่พอใจ; บุคคลโน้นก็จะเกิดความไม่พอใจขึ้นมาอย่างนี้ว่า “บุคคลเหล่านั้นประพฤติกระทำต่อบุคคลที่เราปรารถนารักใคร่พอใจ ด้วยอาการที่ไม่น่าปรารถนาไม่น่ารักใคร่พอใจ” ดังนี้; บุคคลนั้นชื่อว่า ย่อมทำความเกลียดให้เกิดขึ้นในบุคคลเหล่านั้น.
ภิกษุทั้งหลาย ! อย่างนี้แล เรียกว่า ความเกลียดเกิดจากความรัก.(๓) ความรักเกิดจากความเกลียด
ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ มีบุคคลซึ่งไม่เป็นที่ปรารถนารักใคร่พอใจของบุคคลคนหนึ่ง, มีบุคคลพวกอื่นมาประพฤติกระทำต่อบุคคลนั้น ด้วยอาการที่ไม่น่าปรารถนาไม่น่ารักใคร่พอใจ; บุคคลโน้นก็จะเกิดความพอใจขึ้นมาอย่างนี้ว่า “บุคคลเหล่านั้นประพฤติกระทำต่อบุคคลที่เราไม่ปรารถนารักใคร่พอใจ ด้วยอาการที่ไม่น่าปรารถนาไม่น่ารักใคร่พอใจ” ดังนี้; บุคคลนั้นชื่อว่า ย่อมทำความรักให้เกิดขึ้นในบุคคลเหล่านั้น.
ภิกษุทั้งหลาย ! อย่างนี้แล เรียกว่า ความรักเกิดจากความเกลียด.(๔) ความเกลียดเกิดจากความเกลียด
ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ มีบุคคลซึ่งไม่เป็นที่ปรารถนารักใคร่พอใจของบุคคลคนหนึ่ง, มีบุคคลพวกอื่นมาประพฤติกระทำต่อบุคคลนั้น ด้วยอาการที่น่าปรารถนาน่ารักใคร่น่าพอใจ; บุคคลโน้นก็จะเกิดความไม่พอใจขึ้นมาอย่างนี้ว่า “บุคคลเหล่านั้นประพฤติกระทำต่อบุคคลที่เราไม่ปรารถนารักใคร่พอใจ ด้วยอาการที่น่าปรารถนาน่ารักใคร่น่าพอใจ” ดังนี้; บุคคลนั้นชื่อว่า ย่อมทำความเกลียดให้เกิดขึ้นในบุคคลเหล่านั้น.
ภิกษุทั้งหลาย ! อย่างนี้แล เรียกว่า ความเกลียดเกิดจากความเกลียด.
